De meanderende evenaar

by | Jun 17, 2020 | Persoonlijk | 12 comments

Waar het precies door komt weet ik niet, maar ik voel me al mijn hele leven schuldig.

Niet over de afwas die nog op het aanrecht staat en niet over te laat komen voor een afspraak. Mijn gevoel van schuld heeft vooral te maken met gebeurtenissen ver buiten mijn eigen leefwereld.

Toen ik zes jaar oud was, hoorde ik voor het eerst de openingstune van Kinderen voor Kinderen. Ik herinner me dat een toen nog keurig maar bezield kinderkoor zong: “Een kind is hier zo ríjk, het is zo ongelíjk. Een kind onder de evenaar wordt later vaak een bedelaar.”

Wat een evenaar precies was, wist ik nog niet maar dat hier sprake was van groot onrecht voelde ik tot in mijn onvolgroeide botten. En ook al keken mijn ouders niet eens op van hun kopje koffie, het leek me vanzelfsprekend dat iedereen iets aan dat onrecht moest doen.

In stilte wilde ik het liefst alle ongelukkige mensen uit de wereld in huis nemen, maar als zesjarige kon ik in m’n eentje niets doen aan armoede en onrecht. Dat niets doen gaf me bij vlagen een gevoel van schuld.

Tientallen jaren kwamen die gevoelens vooral in de vorm van een innerlijk stemmetje dat af en toe tot me sprak als ik ’s avonds veilig in bed lag. Zoals een kind zich door de lichte armdruk van haar moeder wat verder de stoep op laat manoeuvreren, zo liet ik me tijdens mijn opgroeien bijsturen door mijn sluimerende schuldgevoelens over de toestand van de wereld.

Doelgericht aan het roer

Als puber ontdekte ik langzaam hoe ik die gevoelens om kon zetten in handelen. Ik hoorde bijvoorbeeld over kistkalveren, wilde daar niets mee te maken hebben en werd daarom vegetariër. En toen ik als cadeau voor mijn achttiende verjaardag een rijbewijs mocht halen, koos ik in plaats daarvan voor een snelle fiets zonder uitlaatgassen en zonder asfalt.

Mijn sluimerende schuldgevoel functioneerde als moreel kompas en ik zat doelgericht aan het roer. Schuld en verantwoordelijkheid leken elkaars vrienden.

Helaas bekoelde die onderlinge vriendschap de laatste jaren volledig. Misschien kwam dat doordat ik moeder werd en sindsdien de wereld bekijk alsof ik al het leven op aarde voortdurend moet beschermen. Ik voelde me weer als die onmachtige zesjarige die de wereld wil redden, maar niet genoeg mogelijkheden heeft. Alleen transformeerde mijn innerlijke stem om de een of andere reden van een vriendelijke metgezel in een schreeuwende en altijd aanwezige dictator.

Als ik op de fiets een grutto boven de weilanden zag vliegen, dacht ik: “NĂș is ie nog niet uitgestorven, maar hoe lang duurt dat nog?” Als ik een vegetarische burger in de koekenpan legde, gooide ik de plastic verpakking in de prullenbak met op mijn netvlies de plastic soep in onze oceanen. En als mijn kleuterzoon met koorts in bed lag en ik hem de nacht door hielp, voelde ik de zachtheid van het bed en de bescherming van ons huis, terwijl ik dacht aan vluchtelingengezinnen in tentjes. Mijn wakkere geweten veranderde in een verlammende schuld.

Met een eigentijdse vliegschaamte-gerelateerde term zou je mijn gevoelens misschien alles-schaamte kunnen noemen, maar schuld en schaamte zijn niet hetzelfde. Volgens psychologen wordt bij schuld namelijk een interne norm geschonden en bij schaamte een externe. “Wat vind ikzelf van mij?” versus “Wat vindt een ander van mij?” Ik heb geen last van schaamte, ik heb last van schuld. Mijn dictator zou immers ook bestaan als niemand kon zien of weten wat ik doe.

Ik ben me met de jaren steeds sterker bewust geworden van een soort alomvattend contrast dat door Kinderen voor Kinderen met die evenaar werd bezongen. Ieder jaar worstel ik sterker met vragen over schuld en verantwoordelijkheid. Ik snak zo langzamerhand naar een priester die me een schone lei geeft door me in Ă©Ă©n klap van mijn zonden te ontslaan.

De realiteit in hoofdletters

Maar dan is het begin 2020. Er breekt een pandemie uit en ook al doen veel mensen eerst nog lacherig over die absurde mondkapjes, de ernst van dit virus dringt gestaag door. Op het moment dat ik dit schrijf zijn er wereldwijd ruim 200.000 doden gevallen. Wetenschappers zoeken naar manieren om het Covid19-virus tegen te gaan, maar niemand weet hoe lang die zoektocht zal duren en of ie zal slagen. De westerse wereld is in Ă©Ă©n klap zijn onbevangenheid kwijt.

Samen met het grootste deel van de bevolking zet ik me schrap. Als gezin zitten we nu ruim zes weken in zelfverkozen lock-down. Onze handen hebben kloven van het wassen en we zetten de boodschappen eerst een dag in quarantaine in de garage. Voor de zekerheid. We zien geen vrienden en ons werk als zelfstandig ondernemers ligt nagenoeg stil.

Mijn man en ik besluiten ons te focussen op wat we op dit moment kunnen doen. Hij trekt onkruid uit de groentetuin terwijl onze zesjarige zoon vrolijk aardhommels en wormen zoekt. Als ik mijn dagelijkse wandeling maak, observeer ik elke grasspriet, elke rietpluim in de sloot, elke korstmos op een boomstam en ik verheug me verbaasd over zoveel leven. Ik maak geld over voor de vluchtelingen op Lesbos en denk aan al die mensen over de hele wereld die geen huis hebben om de nu zo noodzakelijke fysieke afstand te nemen.

Maar opeens lijkt mijn verlammende schuldgevoel verdwenen. Waar is die schreeuwende dictator gebleven die altijd zegt dat ik méér moet doen?

Cirkels van invloed

Misschien heeft managementdenker Stephen Covey een antwoord op mijn worsteling met schuld. Hij heeft een systeem bedacht om te kijken naar verantwoordelijkheid. Covey schetst in dit beeld twee cirkels. De grootste is de ‘cirkel van betrokkenheid’: alle dingen waar je je als mens in je leven bij betrokken voelt maar weinig tot geen invloed op hebt. Binnen die grote cirkel ligt een veel kleinere cirkel die Covey ‘de cirkel van invloed’ noemt. Dat zijn de zaken waar je je als individu bij betrokken voelt en ook daadwerkelijk invloed op hĂ©bt. 

Covey adviseert om de meeste tijd te besteden binnen de cirkel van invloed. Als je namelijk veel aandacht geeft aan de buitenste cirkel kun je je machteloos en somber voelen waardoor je de dingen waar je wél invloed op hebt gaat verwaarlozen. Covey zegt: door je te veel te focussen op de cirkel van betrokkenheid, maak je je cirkel van invloed juist kleiner. 

Deze ingrijpende pandemie begrenst me. De realiteit kalkt met hoofdletters op de muren van mijn schuldgevoel dat m’n invloed nou eenmaal beperkt is. Mijn fysieke wereld wordt letterlijk begrensd door de noodzaak en de verplichting om afstand te houden en vooral thuis te blijven. Mijn mentale wereld zit vol rekenlessen aan mijn zoon, videobellen met klanten en om vijf uur opstaan om tijd te hebben om te schrijven. Ik zie de grens van de cirkel van invloed en probeer die niet meer voortdurend tegen beter weten in op te rekken tot iets onmogelijks. 

Covey lijkt dus een punt te hebben, maar toch vraag ik me af of zijn theorie niet te simpel is. Want waar ligt nou precĂ­es die grens tussen de ene en de andere cirkel? Covey stelt dat die grens duidelijk aanwijsbaar is, maar ik merk dat mijn worsteling juist in die brede schemerige tussenzone zit.

De stoïcijnse filosofen blijken eeuwen geleden over precies dezelfde problemen nagedacht te hebben. In een boek van Mirjam van Reijen lees ik dat de oud-Griekse filosoof Epictetus net als Covey aanraadt om je energie niet te verspillen aan zaken die je toch niet kunt veranderen. Ook Epictetus zegt dat je je alleen dan met alle energie kunt inzetten voor wat wél in je vermogen ligt. In tegenstelling tot Covey, benoemt Epictetus echter ook mijn schemerzone. 

Het gaat er volgens hem om dat je steeds bewust een keuze maakt. Je zet je ergens voor in als je denkt dat je er voldoende invloed op hebt. En je stopt zodra je erachter komt dat dit niet zo is. Dan kies je er weloverwogen en met berusting voor om het er op dåt moment bij te laten. 

Helpt Covid19 me misschien om weer met berusting mijn keuzes te maken? Aan de ene kant is mijn invloed nu sterk begrenst, maar tegelijk zie ik ook veel duidelijker wat ik wĂ©l doe. Doordat boodschappen doen opeens een onderneming met risico’s is, er kan immers aan elk winkelwagentje een virus hangen, kiezen we als gezin nog bewuster ons voedsel. We kopen nog steeds vooral bij lokale boeren en de bio-winkel om de hoek en het restant bij de supermarkt. We hebben nu alleen veel minder en vooral heel aandachtige koopmomenten. DĂ­t zijn de keuzes die we op dit moment maken, zo is het voor nu goed. 

De evenaar als meanderende lijn

Die evenaar is natuurlijk ook maar een bedachte constructie. Het is een denkbeeldige lijn die voor zijn functie als geografisch referentiepunt bewegingsloos op een vaste plek ligt. Hoe zouden we naar de wereld kijken als de evenaar juist een meanderende lijn is en steeds op een andere breedte- of hoogtegraad onze aardbol omarmt? De evenaar als een bewegende rivier die laat zien dat alles voortdurend kan opschuiven, ook datgene waar je invloed op hebt.

De verhouding tussen schuld en verantwoordelijkheid, invloed en geen invloed ís geen statische grens. Het is een steeds veranderende zone, een breed gebied waarbinnen van alles mogelijk is. We kunnen onze eigen evenaar bepalen en elke dag opnieuw kiezen waar we invloed op uit willen oefenen. Mét verantwoordelijkheid, maar zonder verlammend schuldgevoel. 

Sandra de Jong

Sandra de Jong

Je las een blog van Sandra de Jong; merkstrateeg, schrijfdocent en marketingcoach. 

Hulp bij jouw marketing, positionering en schrijven?

12 Comments

  1. Margot

    Fijn, precies die zone daar was ik ook naar op zoek. Hij geeft ruimte in denken en reactie.
    Dank je wel voor het vinden van de schemerzone.

    Reply
    • Sandra

      Wat goed om te lezen, Margot. Ja, die schemerzone was mijn probleem – de plek waar het schuldgevoel verlammend werd. En nu is het weer de plek waarin ik rustig keuzes kan maken. Mooi verwoord van die ruimte in denken en reactie – dankjewel.

      Reply
  2. Kitty Kilian

    ‘Je zet je ergens voor in als je denkt dat je er voldoende invloed op hebt. En je stopt zodra je erachter komt dat dit niet zo is.’ > Ja, dat is mijn huidige stelregel ook.

    Maar dan kun je nóg rekkelijk of precies zijn 😉

    Reply
    • Sandra

      Klopt! :~) Als je daar dan maar in berust. Dat is vooral wat ik geleerd heb en wat het verschil maakt tussen een mild schuldgevoel dat bevriend is met mijn verantwoordelijkheidsgevoel, of een verlammend schuldgevoel waarbij het nooit genoeg is.

      Reply
  3. Ludo Ansems

    Mooie tekst Sandra en heel herkenbaar. Zowel die dictator (niet alleen bij wereldomvattende zaken) als de verlamming als het (te ver) buiten je invloedssfeer ligt.

    Dat die evenaar meandert is ook wat het boeiend maakt toch, kijken hoe je die cirkel van invloed kunt vergroten? Dat proberen geeft me energie, want hoop dat t misschien me wel lukt. Terwijl als ik het als hard doel stel (dit MOET lukken) dan verkramp ik weer.

    Veel willen en blij zijn met wat lukt, het klinkt me zo goed als ik het nu opschrijf. En het lukt me nog lang niet altijd. Maar het klinkt nu ik het heb opgeschreven als zo mooi dat t een prominente plaats verdient.

    Reply
    • Sandra

      Mooi Ludo, en ja – het geeft een prettig en rustig soort openheid, dat idee dat die evenaar meandert en niet in beton gegoten is. Dat helpt tegen het verkrampen en geeft weer die energie die ik als puber en jong volwassene ook had op dit vlak. “Veel willen en blij zijn met wat lukt” – heel mooi omschreven :~)

      Reply
  4. Erwin Sengers

    Mooi, oprecht artikel van onze – menselijke – zoektocht.
    Alles overwegende, lijken er niet echt harde grenzen, ook waar het onze circles of interest/influence betreft, anders dan dat we, met betrokkenheid op elkaar, vooruit bewegen en als vanzelf onze richting vinden?

    Reply
    • Sandra

      Dat doet me denken aan hoe de geestelijk raadswerker op de Universiteit voor Humanistiek het eens omschreef: je kunt keihard zwemmen om een woest stromende rivier over te steken, maar dan kom je uitgeput aan de overkant. Je kunt je ook mee laten voeren door de stroom, en in een bocht op het juiste moment aan de kant wippen.

      Reply
  5. Alice

    Herkenbaar, Sandra. Je persoonlijke verhaal doet me denken aan Franciscus van Assisi (1181-1226):

    Geef me de moed om te veranderen wat ik kan veranderen,
    geef me de heldere kalmte om te accepteren wat ik nĂ­et kan veranderen,
    geef me de wijsheid om het verschil tussen beide te zien.

    Mooi hoe je beschrijft dat in iets meer extreme omstandigheden je makkelijker toegang hebt tot jouw wijsheid.

    Je invloed meandert, ben ik met je eens. Maar de evenaar een bedachte constructie? Dat waag ik te betwijfelen 😉

    Reply
    • Sandra

      Hey Alice,
      Ja, bijzonder hoe extreme omstandigheden alles door elkaar kunnen schudden en voor een soort herijking kunnen zorgen.
      Waarom is de evenaar geen bedachte constructie? Je bedoelt dat het niet alleen een abstract concept is, maar ook een zichtbaar iets in de vorm van het breedste stuk van de aarde?

      Reply
  6. Suseela

    Lieve Sandra,

    Zou je een volgende keer als je een stuk als dit, wat zo knettergoed voel- en fronsbaar is, naast het hier te plaatsen, het ook meteen willen opsturen naar TROUW, NRC, de hele rambam?

    Want jouw overpeinzingen mogen, nee, moeten Ă©cht door veel meer ogen gelezen worden. Geef mensen die kans.

    En anders stuur ik het met veel liefde voor je naar hen op.

    DANK voor het delen van zoveel openheid.

    Reply
    • Sandra de Jong

      Dankjewel Suseela :lichte bloos:
      Ik zal het in gedachten houden. Wie weet stuur de essays waar ik dit jaar aan schrijf naar de hele rambam. Als ze een beetje goed worden – ik werk er nog aan.

      Dank voor je woorden!

      Reply

Submit a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *